Zetor 25 – część I

Dodano dnia: 16/06/2006

ZETOR 25 1946 – 1948
ZETOR T 25 1949 – 1954
ZETOR 25 A 1949 – 1961
ZETOR 25 K 1949 – 1961

Niespełna kilka miesięcy po zakończeniu działań wojennych w połowie 1946 roku z bram czeskiej fabryki Zbrojowka w Brnie wyjeżdża pierwszy powojenny ciągnik rolniczy Zetor 25, który zapoczątkował sukces popularnych traktorów serii 25. Sama nazwa „ Z e t o r ” , powstała przez połączenie pierwszej litery „Zet” od nazwy fabryki Zbrojowka i ostatnich liter słowa traktor -„or” ,

Prototyp pierwszego traktora typ 25 zbudowany w listopadzie 1945r.

Cofnijmy się jednak jeszcze do okresu końca I Wojny Światowej. Dokładnie do 1918 roku kiedy to w oparciu o istniejącą wcześniej austryjacko -węgierską fabrykę armat utworzono zakłady o nazwie Zbrojovka Brno. Asortyment produkcyjny obejmował początkowo różnego rodzaju uzbrojenie, jednak stopniowo był rozszerzany o telegrafy , telefony, aż do specjalistycznych narzędzi do budowy dróg.

W latach 1924 – 1925 wzrosło zapotrzebowanie na produkcję broni maszynowej i samochodów dla potrzeb wojska . Rozwinęła się również cywilna produkcja samochodów, rowerów, urządzeń pomiarowych dla przemysłu, silników samolotowych i innych specjalistycznych urządzeń .W związku z tym w 1925 roku wydzielono produkcję samochodów i produkcję broni jako osobne działy.

W latach dwudziestych ubiegłego wieku Zbrojovka Brno wyrosła na jednego z największych producentów broni na świecie. Zaś w latach trzydziestych rozpoczęła produkcję pierwszych traktorów Skoda. Po wybuchu II Wojny Światowej, zakłady zostały włączone do niemieckiego przemysłu wojennego, jako cenny nabytek. W sierpniu 1944 roku bombardowania alianckie poważnie zniszczyły część kompleksów produkcyjnych. Jednak zakłady , zwłaszcza działy produkcji cywilnej po wyzwoleniu zostały bardzo szybko uruchomione.

Znak Zbrojovki z 1936r.

Prototyp ciągnika typ Z 25 przygotowany został w rekordowym tempie do listopada 1945 roku. Trzeba zaznaczyć , że konstruktorzy za Zbrojovki nie mieli zbyt wiele czasu , gdyż odbudowująca się gospodarka, a zwłaszcza nowo tworzone rolnictwo uspołecznione pilnie potrzebowało dużej ilości wytrzymałych ciągników rolniczych .

Latem 1946 roku ukończono serię kilku sztuk prototypowych , które następnie poddano próbom eksploatacyjnym w rozmaitych warunkach polowych. Zebrane w ten sposób doświadczenia przyczyniły się do dalszych ulepszeń i poprawek w konstrukcji ciągnika, który w drugiej połowie 1946 został ostatecznie skierowany do seryjnej produkcji. Zetor 25 szybko zdobył sobie miano podstawowego ciągnika w rolnictwie Czechosłowacji. Do końca 1947 roku wyprodukowano 3406 szt. co stanowiło , aż 60 % dostarczonych wtedy na rynek Czechosłowacji traktorów.

Zetor 25 z pierwszych serii dostarczanych do Polski w latach 1948-1949

Jesienią 1947 roku w ramach ówczesnych umów międzynarodowych o współpracy została odesłana do Polski , pierwsza partia 300 ciągników Zetor 25. Ciągniki te skierowano na próbę do badań na naszych polach jesienią 1947 i wiosną 1948 roku. Zebrane w ten sposób uwagi dotyczące ulepszeń zostały przekazane do Czechosłowacji . Strona polska określiła podstawowe uwarunkowania , jakimi miały by odpowiadać ciągniki Zetor, dla naszych warunków polowych. W ramach tej współpracy do końca 1949 roku wprowadzono ponad 200 zmian i ulepszeń. Główne wytyczne tych zmian szły w kierunku przystosowania ciągnika do potrzeb agrotechnicznych, ułatwienia i usprawnienia manewrowania ciągnikiem oraz zwiększenia długotrwałości mechanizmów ciągnika .

Serce ciągnika stanowił 2-cylindrowy 26 konny silnik wysokoprężny chłodzony wodą, który zasilała tłoczkowa pompa wtryskowa typu Bosch, choć w tych pierwszych wersjach stosowano także pompy Skoda i Lavalette. Początkowo otrzymywały one napęd od własnego wałka napędowego, ale już w 1947 wprowadzono pompę typu „Z” będącą adaptacją pompy „Bosch” z napędem bezpośrednio od wałka rozrządu , dodatkowo zmianie uległ też kadłub silnika.

Kadłub silnika Zetor 25.

Ciągnik był wyposażony w proste jednotarczowe sprzęgło, którego tarcza za pośrednictwem dziewięciu sprężyn była dociskana do koła zamachowego. Skrzynia przekładniowa umożliwiała uzyskanie sześciu prędkości do przodu i dwóch do tyłu. Dwucylindrowy silnik wymagał równoważenia obrotów wału korbowego przy pomocy ciężkiego koła zamachowego o masie 150 kG, które wyważano już w fabryce razem z wałem korbowym.

Pierwsza seria ciągników dostarczona do Polski nie była jeszcze wyposażona w rozruszniki elektryczne , rozruch ręczny ułatwiał tzw. odprężnik czyli dźwignia unosząca zawory ssące tak, aby ciśnienie w cylindrach nie utrudniało obracania wałem korbowym. Polska wersja Zetora miała założoną blokadę VI biegu ze względu na zbyt dużą prędkość 32 km/godzinę trudną do opanowania ciągnika z dużym przełożeniem kierownicy wymagającym dwóch obrotów od lewego do prawego skrętu. Przy czym typowym luzem pierwszych układów kierowania była to wartość do ¼ obrotu koła kierownicy.

Przekrój ciągnika Zetor 25

Do legend już należą opowieści starszych traktorzystów , którzy wybijali blokady VI biegu i potrafili wyprzedzić samochód ciężarowy „Lublin”. Tym samym wypadki nie należały do rzadkości , często taka jazda kończyła się spotkaniem ciągnika z drzewem.

Zetor 25 obok Ursusa C-45 zaczął stanowić podstawowy ciągnik w naszym rolnictwie. Już w 1947 ciągnik trafiał na rynki Danii , Holandii , Niemiec i Skandynawii .

Szybko postępujący rozwój mechanizacji rolnictwa ustalał nowe warunki techniczne, którym powinny odpowiadać nowoczesne ciągniki rolnicze, zwłaszcza dotyczące coraz szerszego stosowania maszyn rolniczych zwieszanych. Taki zestaw traktora z narzędziem podnoszonym powodował zmniejszenie jego długości, łatwiejsze nawracanie i zmniejszenie szerokości uwroci.

Dlatego już od 1949 roku wprowadzono znaczące zmiany konstrukcyjne ciągnika. Druga seria ciągników wyposażona została w 12 voltowy rozrusznik elektryczny PAL o mocy 4KM i hydrauliczny podnośnik z trzy punktowym układem podnoszenia narzędzi zawieszanych oraz przystosowaną do prac międzyrzędowych przednią oś o zwiększonym prześwicie do 70 cm.

Bardzo istotną sprawą był wybór przez czeskich konstruktorów systemu podnoszenia narzędzia, gdyż jeszcze w 1948 roku nie istniała na świecie jakakolwiek normalizacja sprzęgania narzędzi zawieszanych. Każdy producent promował swoje rozwiązania. Można było wyróżnić grupy podnośników mechanicznych, pneumatycznych , hydraulicznych i ręcznych. Ilość sposobów mocowania maszyn była bardzo rozmaita, od układów czteropunktowych, jednopunktowych unoszonych ramieniem podnośnika, aż do układów ramowych.

Zetor 25 podczas przerwy w pracy, na naradę brygady produkcyjnej, wiosna 1951 r.

Najbardziej sensowny system trzypunktowego mocowania narzędzia przedstawił w 1936 roku Harry Fergusson. Dwa dolne punkty były podczepiane do dolnych dźwigni podnośnika a górny trzeci do tzw. łącznika, którego długość można było regulować. Głębokość pracy narzędzia regulowała siła powstającą na sprężynie w łączniku, która uginając się przestawiała zawór regulujący wysokość podniesienia ramienia podnośnika.

Schemat układu dźwigni podnośnika Zetor 25K. 1,2,3 – punkty mocowania, trzy punktowego zawieszenia narzędzi

Doceniając uniwersalność tego sytemu konstruktorzy z Zetora zastosowali taki układ podnoszenia w ciągniku Zetor 25. Zrezygnowano jednak ze zbyt skomplikowanego siłowego sytemu regulacji głębokości pracy na rzecz prostszego swobodnego koła kopiującego, tak jak to miało miejsce w narzędziach doczepianych. Później ten system przyjął się również w Polsce i wielu krajach europy wschodniej.

Schemat działania układu bezpiecznika hydraulicznego systemu Zetor w przypadku trafienia pługa na przeszkodę: 1 – ciągnik, 2 – pług, 3 – przeszkoda (kamień),
4 – bezpiecznik hydrauliczny umieszczony w łączniku górnym, 5 – układ dźwigni,
6 – sprzęgło ciągnika

Najciekawszą jednak innowacją wprowadzoną w Zetorze był bezpiecznik hydrauliczny zabezpieczający przed kamieniami. Bezpiecznik ten wbudowano w łączniku górnym, w momencie trafienia pługa na kamień powstająca siła ściskała bezpiecznik hydrauliczny , którego obudowa zaczynała przesuwać się ku przodowi popychając jednocześnie układ dźwigni działających na sprzęgło. W efekcie rozłączenia sprzęgła ciągnik zatrzymywał się , po wyłączeniu przekładni kierowca unosił narzędzie w górę ruszał ciągnikiem omijając przeszkodę, po czym z powrotem opuszczał narzędzie.

Rafał Mazur

Druga część artykułu znajduje się tutaj